De Kunst van Luisteren: Ervaringen uit de Onderwaterwereld
Met een harde knal, werd ik abrupt uit mijn focus op het tellen van vissen gehaald. Ik bevond me in de Spermonde Archipel bij Zuidwest-Sulawesi, Indonesië, tijdens mijn veldonderzoek voor mijn PhD aan de Wageningen Universiteit. Onder water telde ik vis en schatte ik hun lengtes, zodat ik adhv biomassa van verschillende trofische visgroepen eventuele verschuivingen door visserij zou kunnen duiden. Toen ik vragend boven water kwam, haalde Said, mijn bootsman, rustig zijn schouders op en sprak de woorden “bom ikan” – dynamietvissen. Deze destructieve methode om vis te vangen veroorzaakte niet alleen ecologische schade maar liet ook mijn ribbenkast natrillen van de impact.
In mijn driejarige veldwerk kwam ik steeds meer te weten over dynamiet- en cyanidevissen, destructieve methoden die van invloed waren op ecosystemen en gemeenschappen in Indonesië. Deze periode bleek het startpunt van een loopbaan die zich uitstrekte over drie decennia, van ecologisch onderzoek tot advisering rondom de ‘blauwe economie’. Mijn professionele en persoonlijke ‘reis’ heeft me talloze lessen geleerd, waarvan luisteren – zowel letterlijk als figuurlijk – de meest waardevolle is. Hieronder deel ik mijn inzichten, met anekdotes.
Onderwatergeluiden: Verborgen verhalen van de oceaan
Zoals Rachel Carson al beschreef in haar boek De Zee, ontdekte de wetenschap pas in de jaren ’50 dat de diepzee allesbehalve stil is. In kustgebieden zijn er constante geluiden zoals het knisperen van garnalen, het geroezemoes van vissen en het gefluit van dolfijnen. Het meest verrassend was het leren herkennen van deze geluiden als ecologische signalen.
Mijn eigen kennismaking met deze geluiden begon in Indonesië, tijdens mijn werk aan de Spermonde Archipel. Tijdens onderzoek naar rifvissen en -visserij leerde ik subtiele nuances in rifgeluiden onderscheiden, zoals het klikken van kleine kreeftachtigen en het diepe ‘tandengeknars’ van grotere soorten. Echter, een gebeurtenis met grijze rifhaaien toonde aan dat andere signalen ook belangrijk zijn voor een juiste beslissing. Terwijl mijn collega Mark en zijn professor een kleine hamer gebruikten om met voorzichtig tikken stomatopod-kreeftjes uit hun schuilplaatsen op het koraalrif te lokken, hadden zij niet door dat de geluiden de aandacht trokken van enkele nieuwsgierige haaien. Mark bestudeerde de kleine kreeftjes als indicator voor de gezondheid van een koraalrif en was meestal gefocust op enkele vierkante cm van de grootse Indonesische riffen. Grijze rif haaien vertonen geruisloos waarschuwend gedrag: grote cirkelbewegingen die steeds dichterbij komen, gevolgd door het krommen van hun rug, als een boze kat. Als dat ook geen effect heeft, gaan de haaien ‘gapen’. Ik zag het gegaap van afstand en waarschuwde Mark en zijn prof door ritmisch op mijn duiktank te tikken. Dat geluid – ironisch genoeg – redde hen waarschijnlijk van een confrontatie. Deze ervaring leerde me hoe cruciaal het is om met een open blik om je heen te blijven kijken en te ‘luisteren’ naar de dynamiek van de natuur.
Een onverwachte ontmoeting met walvishaaien
Luisteren, in de brede zin, gaat verder dan geluiden alleen. Tijdens een tocht naar de afgelegen eilanden zag ik op een dag een groep vissers die zich bezighield met dynamietvissen. Toen ik Said vroeg dichterbij te varen, hielden we onze camera’s uit het zicht om geen irritatie op te wekken. Dichterbij bleek er echter iets bijzonders aan de hand: tussen de vissers cirkelden walvishaaien, majestueuze giganten van wel tien meter lang. Deze zogenoemde “domme haaien” genoten gretig van de overvloed aan door dynamiet gedode ansjovissen, en samen met mijn stagiaires zwommen we voorzichtig samen met deze bijzondere dieren.
Na deze indrukwekkende ontmoeting vroeg Said waarom we zo enthousiast waren, deze walvissen komen nl jaarlijks gedurende een paar weken in dit gebied. Ik legde uit hoe bijzonder dit was en dat ik het in mijn 3-jaar onderzoek in het gebied niet had verwacht. Waarom had hij me dit nooit verteld? Hij antwoordde eenvoudig: “Omdat je er nooit naar vroeg.” Dat moment bleef me bij. Het was een pijnlijke maar waardevolle les over het belang van proactieve vragen stellen en openstaan voor onverwachte gebeurtenissen.
Cultuur en natuur in balans brengen
Tijdens mijn tijd bij WWF werkte ik o.a. aan het verminderen van bijvangst van beschermde en bedreigde diersoorten (schildpadden, manta roggen, dolfijnen en walvissen) in verschillende visserijpraktijken, zoals de longlijn- en trawlvisserij. Een van de meest bijzondere projecten vond plaats in Lamalera, een dorp bekend om zijn traditionele walvisvangst. Met roeiboten en handgemaakte speren voeren vissers naar de open zee om hun prooi te vangen – een intens fysiek proces dat soms tientallen kilometers ver reikte voordat een walvis werd binnengetrokken.
De jacht bleek diep verweven met de sociale en culturele structuur van de gemeenschap, en dit maakte het moeilijk om te bespreken hoe motorisatie van de boten die leidde tot vangen van grotere aantallen walvissen per seizoen negatieve gevolgen had voor deze beschermde dieren. Via een Photovoices-project gaven dorpelingen zelf vorm aan het verhaal van hun traditie door foto’s te maken en hierover te vertellen. Dit maakte ons duidelijk hoe belangrijk rituelen rondom de jacht waren voor het oplossen van geschillen en het behouden van harmonie binnen het dorp. Dit stelde ons instaat duurzame alternatieven voor te stellen. Dit werk bracht me inzicht in de noodzaak van dialoog en culturele bewustwording, als duurzame veranderingen moeilijk te implementeren waren.
De kracht van samenwerkingen
Een van de hoogtepunten van mijn carrière was mijn werk aan internationale samenwerkingen in de Koraaldriehoek, een gebied dat zes landen verbindt. Gedreven door gedeelde uitdagingen, zoals het behoud van mariene biodiversiteit en het tegengaan van klimaatverandering, brachten we beleidsmakers samen om nieuwe strategieën te ontwikkelen.
Een cruciaal moment kwam toen een afgevaardigde uit de Salomonseilanden de kracht van samenwerking treffend samenvatte: “De oceaan scheidt ons niet; zij verbindt ons.” Deze woorden brachten een diepgaand besef van de gemeenschappelijke afhankelijkheid van deze landen van de oceaan en motiveerden samenwerking op ongekende schaal. Dit leidde tot financiering voor onderzoek en beheerprogramma’s, het versterken van capaciteit voor natuurbeheer, creatie van duurzame visserijketens en beleid dat lokaal ‘stewardship’ en burgerinitiatieven herkent en ondersteund.
Wat ik vandaag meeneem
Mijn ervaringen in het veld hebben me geleerd dat het stellen van de juiste vragen, luisteren naar nuances, en het samenbrengen van verschillende perspectieven essentieel zijn voor verandering. Of het nu gaat om complexe ecologische systemen of menselijke samenwerkingen, luisteren opent deuren naar nieuwe inzichten.
In Nederland blijf ik deze lessen toepassen, terwijl ik op zoek ben naar nieuwe projecten. Ik geloof dat de samenwerking die ik heb gezien in de Koraaldriehoek ook inspiratie kan bieden voor andere regio’s. Mocht je zelf een idee hebben of iets weten, neem gerust contact op. BLUB!
